Hız hayatımızın her alanında önemli bir olgu haline gelmiş durumda. Hızlı hızlı üretmek, tüketmek, alışveriş yapmak, sorumluluklarımızı yerine getirmek, hep bir yerlere ulaşmak zorundayız. İnsanlar bir şeylere yetişmek ve hızlı olmak uğruna trafikte birbirine bağırıp çağırmakta; kalabalık sokaklardan geçerken birbirlerine çarpmakta; bir yerden bir yere giderken metroda, metrobüste yer kapabilmek için itişmekte; işyerlerinde yaralanmakta ve yaşamlarını yitirmektedir. Vurgulamak gerekirse de bu olayların gerçekleştiği mekansal birimse kentlerdir.
Özellikle kapitalizmin, kitlesel üretim tarzıyla ve yeniden üretim için tüketime yönelik politikalarıyla birlikte hız ile ilişkisi ortadadır. Kapitalist toplumda yaşayan insanlar hızla gerçekleştirilen her eylemde sağlıklı düşünememekte ya da yeterince yaratıcı eylemlerde bulunamamaktadır. Bookchin’in Kentsiz Kentleşme’de bahsettiği gibi, “bu insanlar mevsimler ya da güneşin doğuşu ve batışı tarafından belirlenen tarımsal zaman devirlerini değil, -sabah dokuzdan akşam beşe modeli gibi- mekanik olarak belirlenmiş zaman aralıklarını izleyen hızlı tempolu uygar yaşamlar sürerler.” Bu anlamda hızla yakın ilişkide olan kentsel mekanın doğal değil yapay bir karakteri vardır.
Hız ve Politika kitabının yazarı Paul Virilio’ya göre de “günümüzde içinde yaşadığımız toplumun bütün yapıları hareketin, hücumun, çarpışmanın, hızla ilerleme ve sızmanın egemenliği altındadır.” Bu egemenliğin mekanı da iktidarların belirleyip çıkarları uğruna dönüştürdüğü kentlerdir. Kapitalizm sermaye biriktirme motivasyonu, ilerleme mantığı ve bilim ideolojisi araçlarıyla hızla gelişip hemen her şehirde büyük ve yaygın bir biçimde endüstriyel üretim alanlarını oluşturmuştur. Hızlı endüstriyel gelişim hızlı bir köyden kente göç ve hızlı bir işçileşme oranı yaratmıştır. Bu sürecin sonunda şehirleşme olgusu politik, toplumsal ve ekolojik anlamda büyük bir soruna dönüşmüştür.
Milyonlarca insanın yaşayabildiği mega kentleri düşündüğümüzde kentler için hız hayati bir önem taşımaktadır. Kapitalizmin ihtiyaç duyduğu hız artışını olanaklı kılan gelişmiş teknoloji kent ile kapitalizm arasındaki ilişkinin belirleyici unsurlarındandır. Gelişmiş teknoloji için büyük ekolojik katliamlar ve insan sömürüsü gerekir. Hareketin kolaylığı ve hızlı gerçekleşmesi hem iktidarın mekanları kontrolünü hem de sermayenin birikimini ve dolaşımını arttırmaktadır.
Ayrıca kapitalizmin çıkarları için kullanışlı bir mekan olan kenti ve onun geçerliliğini sorgulamaya başlamak için Virilio’nun deneyimlerinin de önemli bir anlatıcılığı vardır: “Radyonun uzaklarda olduğunu anons ettiği Alman birliklerini, birkaç saniye sonra penceremden görmek, beni hız, zaman ve mekân kavramları üzerine çok düşündürdü… Savaş sırasında oturduğum Nantes şehri, birkaç saniye içinde yerle bir olurken, penceremden görünen yoğun kent dokusu yerini uzak tepelere bıraktı… Çocuk dünyamda, zaman içinde sürekliliği, istikrarı, ‘değişmezliği’ simgeleyen koskoca şehir yok olunca, tüm mutlak doğruları sorgulamaya başladım.”
Hız ve Yalnız Bireyler
Kentler genel olarak ormanlar, bataklıklar, bozkırlar, sarp tepeler ya da çalı çırpı gibi hareket etmeyi zorlaştıran alanlar tarafından çevrelenmiştir. Hızı kısıtlayan bu engellere karşın kent mekanı düzleştirilmiştir.
İnsanlar bugün geçmişteki insanların hayal bile edemeyeceği hızlarda seyahat etmektedir. Otomobiller, kesintisiz uzayıp giden dökme beton otoyollar, yeraltından ve dağların arasından ilerlemeye fırsat veren tüneller, metrolar, yüksek hızlı trenler ve nice raylı sistemler… Hareket ve hız teknolojileri insan yerleşimlerinin merkezlerden çevre mekanlara kadar genişlemesinin yolunu açmıştır. Ayrıca kent mekanı salt hareketin bir aracı, bir işlevi haline geldikçe kendi içindeki uyarım kapasitesini de yitirir; sürücü mekanın içinden geçip gitmeyi ister, onun tarafından uyarılmayı değil.
Ten ve Taş kitabının yazarı Sennett’in dediği gibi “modern toplumun coğrafyası içinde seyretmek çok az fiziksel çaba ve dolayısıyla kendini verme gerektirmektedir.” Yani yollar düzleştirilip düzenli bir hale sokuldukça, dromomanlar yani hızın iktidarları tarafından kontrol edildikçe, yolcunun hareket etmek için sokaktaki insanları ve binaları hesaba katma gereği de azalır, karmaşıklığı gittikçe azalan bir ortamda ufak hareketler yapması yeterlidir. Sennett’e göre, ulaşımdaki teknik yenilikler sayesinde hız 19. yüzyılda farklı bir karaktere sahip olmuştur. Bu teknolojik yenilikler gezen bedeni rahatlatmıştır. Rahatlık dinlenme ve pasiflikle birlikte konuştuğumuz bir durumdur. Yani 19. yüzyıl teknolojisi hareketi tedricen bu tür pasif bir bedensel deneyim haline getirmiştir. Hareket eden beden ne kadar rahatlarsa toplumsal olarak da o kadar geri çekilip yalnız başına ve sessizce hareket etmeye başlamıştır.
Hız ve Mekan
Bireylerin ve toplumların düşündüklerini eyleyebilmeleri için somut ve fiziksel mekana da ihtiyacı vardır. İktidarlı ilişkilerin veya liberal temsili demokrasinin belirlediği bir siyasi ortamda kent, özgürleştirici bir mekansallık olmadığı gibi hız olgusuyla kurduğu ilişkiyle de özgürleştirici değildir. Daha çok tüketmek, daha hızlı ulaşım toplumun kendi ihtiyaçlarını karşılamak için değil şirketlerin daha çok kar etmesi içindir. Hızlı ulaşım ilerlemeci ideolojinin ya da kapitalist medyanın sunduğu gibi bir özgürlük değil mekanları daraltan ve monotonlaştıran bir baskı aracıdır.
Gerek içinde yaşadığı mekanın farkında olmayan gerekse bu mekan içinde sömürüyle ve yaşamına yönelik saldırılarla karşılaşan bireyler ve toplumlar, mekandan ürettikleri hafızalarını ve o mekanda deneyimledikleri özgürlüklerini yitirmektedir. Hızın bireye ve topluma yönelik böylesi etkilerini düşündüğümüzde iktidarların kentte en çok istediği olgulardan biri olması şaşırtıcı değildir.
İlyas Seyrek
Bu yazı Meydan Gazetesi’nin 49. sayısında yayınlanmıştır.